Татарстан Республикасы Язучылар берлеге

Камал Шәриф

      Татар әдәбияты классикасының күренекле әдипләреннән берсе Шәриф Камал (Шәриф Камалетдин улы Байгилдиев) 1884 елның 27 февралендә элекке Пенза губернасы Инсар өязе (хәзерге Мордва Республикасының Рузаевка районы) Пешлә (Татар Пешләсе) авылында мулла гаиләсендә туа. Башлангыч белемне үз авылларында алгач, 1896–1900 елларда күрше Ләбеҗә авылындагы мәдрәсәдә укый. Кырыс холыклы, иске карашлы әтисенә матди бәйлелектән котылу өчен, Шәриф Камал шәкерт чагыннан ук үз көнен үзе күрә башлый: җәйләрен Мәскәү–Казан тимер юлында төрле яллы эшләрдә эшләп йөри, 1901 елда исә, бер сәүдәгәргә ялланып, Рига шәһәренә китә. Анда берникадәр вакыт торгач, төплерәк белем алу нияте белән башта Төркиягә, аннары Мисырга барып чыга. Ләкин, матди як начар булу сәбәпле, ике елдан кире Россиягә әйләнеп кайта һәм 1903–1904 елларда Украинадагы күмер шахталарында, Каспий диңгезе буендагы балык промыселларында эшли.

     1905 елгы революцияне Ш.Камал Петербургта татар мәдрәсәләренең берсендә мөгаллим булып каршылый. Бер үк вакытта ул «Нур» исемле беренче татар газетасы редакциясенә корректорлык хезмәтенә урнаша һәм шушы газета битләрендә үзенең тәүге әдәби тәҗрибәләрен – мәгърифәтчелек рухында язылган шигырьләрен һәм публицистик мәкаләләрен бастыра. 1906 елда шул газета матбагасында яшь авторның «Сада» («Аваз») исемле шигырьләр җыентыгы дөнья күрә.

     Революция җиңелеп, илдә реакция чоры башлангач, Ш.Камал туган авылы Пешләгә кайта һәм 1910 елга кадәр шундагы мәдрәсәдә балалар укыта. Ул үзе дә белемен күтәрү өчен даими эшли, рус әдәбиятын, аерым алганда, М.Горький, А.Чехов иҗатларын тырышып өйрәнә. Шушы чорда ул проза жанрындагы беренче әсәрен – «Уяну» исемле хикәясен (1909) яза һәм аны Оренбургта Рәмиевләр химаясендә чыга торган «Шура» журналына җибәрә. Озакламый хикәя журналда басылып та чыга.

     1910 елда Ш.Камал гаиләсе белән Оренбургка күчеп килә һәм шул елдан башлап Октябрь инкыйлабына чаклы «Шура» журналы һәм «Вакыт» газетасы нәшриятында әүвәл хисапчы, ә соңга таба редакциянең әдәби хезмәткәре булып эшли.

     Шәриф Камалның Оренбург чоры зур иҗади активлык белән характерлы. Алты-җиде ел эчендә ул утыздан артык хикәя, дистәләрчә фельетон һәм мәкалә, атаклы «Акчарлаклар» повестен (1914) һәм «Хаҗи әфәнде өйләнә» исемле сатирик комедиясен (1915) иҗат итә. Шул чор татар җәмгыятенең төрле якларын, бигрәк тә хезмәт кешеләренең – сезонлы эшчеләр, балыкчылар, шахтерлар, интеллигенция вәкилләре тормышын реалистик картиналарда һәм үзенчәлекле образларда тасвирлаган «Акчарлаклар» повесте һәм хикәяләре белән Ш.Камал XX гасыр башы татар әдәбиятының тематик колачын һәм сәнгатьчә сурәтләү алымнарын сизелерлек киңәйтеп җибәрә. Аның татар әдәбиятында кыска хикәя жанрын үстерүгә керткән өлеше аеруча зур. Кеше образларын психологик планда гәүдәләндерү, эмоциональ-лирик моң, аз сүз белән бирелгән тирән мәгънә, композицион җыйнаклык һәм тыгызлык – әдипнең хикәяләренә әнә шул сыйфатлар хас.

     1918 ел башында Рәмиевләрнең матбагалары совет хакимияте карары белән конфискацияләнеп «Шура» журналы һәм «Вакыт» газетасы чыгудан туктатылгач, Ш.Камал, берникадәр вакыт эшсез йөргәннән соң, 1918–1920 елларда әүвәл – Оренбургта чыга башлаган «Эшчеләр дөньясы» исемле большевистик газетада, аннары Төркестан фронтының Беренче армиясе сәяси бүлеге органы «Кызыл Йолдыз» газетасында эшли һәм языша. 1919 елның көзендә аны Коммунистлар партиясенә әгъза итеп алалар.

     1920–1921 елларда Ш.Камал Оренбургтан ерак түгел урнашкан Чебенле авылында коммуна оештыруга катнаша. Соңрак Оренбургка яңадан кайтып, балалар йорты мөдире, укытучылар профсоюзының губерна бүлеге идарәсендә кассир һәм тәэминат бүлеге мөдире була, укытучылар әзерли торган курсларда дәресләр алып бара, 1924–1925 елларда исә «Юл» (соңрак – «Сабан») исемле газетада башта редколлегия әгъзасы, аннары җаваплы мөхәррир хезмәтләрен үти.

     1925 елның көзендә Ш.Камал ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитеты карамагына җибәрелә һәм «Кызыл Татарстан» (хәзерге «Ватаным Татарстан») газетасы редакциясенең партия бүлеге мөдире итеп билгеләнә. Соңыннан ул Татарстан мәдәнияте йортында гыйльми секретарь (1928), Главлит хезмәткәре (1929–1932), Татар дәүләт академия театрының әдәбият бүлеге мөдире (1933–1935) вазифаларын башкара. Гомеренең соңгы елларында ул профессионал язучы хезмәтендә.

     Совет хакимияте чорында Шәриф Камал зур күләмле проза әсәрләре һәм драмалары белән таныла. 1927 елда әдипнең эшче һәм солдатларны, җәмгыятьне яңабаштан кору юлындагы хәрәкәтен эпик планда чагылдыруны максат итеп куйган «Таң атканда» исемле романы басылып чыга.

     «Акчарлаклар» повестеның дәвамы рәвешендә язылган бу әсәрендә автор элек бәхет эзләп йөргән үз геройларының яңа шартларда зур көрәшләр аша чын дөреслеккә омтылу юлындагы хыялларын сурәтли.

     1928–1934 еллар арасында Шәриф Камал драматургия жанрына игътибарын юнәлтә. Бу чорда аның бер-бер артлы «Ут» (1928), «Козгыннар оясында» (1929), «Таулар» (1931), «Томан арты» («Габбас Галин», 1934) исемле әсәрләре языла һәм Татар дәүләт академия театрында зур уңыш белән бара. Бу әсәрләр татар сәхнәсенә эшче образларын, хезмәт ияләренең үз арасыннан үсеп чыккан яңа совет интеллигенциясе вәкилләрен алып менүе һәм шул чор тормышын кискен конфликтларда, сәнгатьчә чагылдыруы белән әһәмиятле.

     Утызынчы елларның ахырларында, драма әсәрләре язу белән бергә, әдип үзенең совет чоры иҗатындагы күренекле әсәрләреннән берсе булган «Матур туганда» исемле романын бирелеп эшли. Берничә томнан торачак зур эпопеяның беренче китабы итеп уйланылган бу роман 1937 елда аерым китап булып басылып чыга һәм шундук татар прозасының зур казанышы итеп бәяләнә. Әсәрдә Октябрь инкыйлабы нәтиҗәсендә яңа тормыш кору хыялы белән бәйле киеренке вакыйгалар турында сөйләнә һәм шул дәвернең реаль картиналары фонында дистәләрчә тормышчан типлар, характерлар бирелә. Соңыннан (1940 елда) автор романның сәхнәләштерелгән вариантын да эшли.

     1939–1940 елларда «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналында әдипнең «Ныклы адымнар» исемле яңа романы («Матур туганда»ның дәвамы) басыла башлый. Ләкин әсәр тәмамланмый кала. Моңа сугыш комачаулый. Ватан сугышы башлану белән, Ш.Камал үз каләмен фашист илбасарларына каршы юнәлтә: матбугат битләрендә публицистик мәкаләләр белән чыгышлар ясый, «Март» исемле хикәясен бастыра һәм «Сафура» исемле пьеса яза башлый.

     Шәриф Камал – үзенең бөтен иҗади таланты һәм иҗтимагый эшчәнлеге белән татар халкының рухи үсешенә армый-талмый хезмәт иткән язучыларның берсе. Әдәбият өлкәсендәге хезмәтләре өчен ул 1940 елда Ленин ордены белән бүләкләнә, аңа шулай ук «Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исем бирелә, 1939 елда Казан хезмәт ияләре аны шәһәр Советына депутат итеп сайлыйлар.

     Әдип 1942 елның 22 декабрендә кинәт вафат була.

     Ш.Камал – 1934 елдан СССР (Татарстан) Язучылар берлеге әгъзасы.

 

Шариф Камал родился 15 (27) февраля 1884 [1] года в селе Татарская Пишля Инсарского уезда Пензенской губернии[2][3]. Ныне село относится Рузаевскому району Мордовии. Отец, Камалетдин Файзуллович Байгильдеев, был потомственным муллой, а мать, Зулейха Идрисовна, также происходила из семьи мусульманских религиозных деятелей[4]. Считается, что Камалетдин мулла, требовательный и строгий человек, был сторонником кадимистских взглядов и хотел привить их своим трем сыновьям[5]. Шариф был средним сыном. Его старший брат Гимади и младший брат Абдулла Байгильдеевы продолжили духовную карьеру отца[5].

Начальное образование Шариф получил сначала в школе в родном селе, а с ноября 1896 года учился в медресе села Алтары под руководством дамеллы Юсуфа Сайфуллина[6]. Здесь происходит его первое знакомство с зачатками светского образования: он испытывает влияние брата руководителя медресе Газиза Сайфуллина, выписывавшего газету «Терджиман»[6]. Тем не менее, система обучения в Алтарском медресе (тат. Ләбәжә мәдрәсәсе) была построена на кадимистских, консервативных началах, что постепенно перестало удовлетворять молодого человека.

В перерывах между учебой, в летнее каникулярное время, Шариф участвует в строительстве участка железной дороги между Рузаевкой и Голицыном. Весной 1901 года он уходит из медресе. Осенью того же года нанимается приказчиком к торговцу Ахсану Анненкову и уезжает вместе с ним в Ригу[4]. Участвует в торговых делах купца и позже работает в ОдессеБатуми и Трапезунде.

Мечтавший получить высшее образование, Шариф, не имея на руках нужных средств и документов, в 1901 году приезжает в Стамбул. Здесь он становится вольнослушателем в Дарельмугаллимин[тур.] (высших педагогических курсах). Окончив один зимний курс в сложных материальных условиях, он покидает Турцию: вместе с другом по учебе Файзуллой Мухамматом добирается пешком до Измира, а далее на пароходе добирается до Египта. Он приезжает в Каир для учебы в университете Аль-Азхара. В Египте молодой студент погружается в учебу, активно изучает местную прессу и интересуется творчеством Мухаммада Абдо. Однако уже через год он возвращается в Россию.

В 1903 году женится на односельчанке Хаят Фахретдиновне, но довольно быстро обстоятельства вынуждают его покинуть семью и уехать на заработки. В 1903-1904 годах Шариф работает на угольных шахтах Донбасса (известно, что он был забойщиком в Щербинском руднике Екатеринославской губернии)[7], нефтепромыслах Кавказа и рыбных промыслах Каспия. События, происходившие в это время и многочисленные люди, с которыми встречался Ш.Камал, позже становятся основой для многочисленных рассказов и повести «Чайки». Так, жизнь шахтеров Щербинского рудника легла в основу рассказа «В Вороньем гнезде» (тат. Козгыннар оясында), позже переработанного в одноименную пьесу. Отмечается, что в этот период он посещал собрания и митинги рабочих, а также продолжал заниматься самоообразованием[8].

В 1905 году по приглашению и при поддержке старшего брата Гимади Байгильдеева переселяется в Санкт-Петербург. Гимади, получивший отличное религиозное образование, смог ранее перебраться в столицу империи, преподавал в медресе и пользовался большим доверием гарнизонного ахуна Атауллы Баязитова. Под протекцией Баязитова, Гимади тоже готовился к карьере военного ахуна[5]. В 1912 году его назначают имамом татарской мечети в Армавире[9][10], а с 1915 года он становится по совместительству ахуном Кавказского военного округа[5].

Под влиянием старшего брата, Шариф начинает участвовать в религиозной и общественной жизни татар Санкт-Петербурга. Он также становится учителем татарской школы и уже с сентября 1905 года сотрудничает с первой официальной татарской газетой Российской империи «Нур» (Луч)[5].

В Петербурге начинается творческая жизнь Шарифа Камала. В «Нур» выходят первые публикации молодого литератора — это стихи и фельетоны. В них звучит протест против деспотизма, невежества и призыв к просвещению и распространению культуры. В 1906 году первые стихи Ш.Камала выходят отдельным сборником «Голос» (тат. Сада)[11].

После возвращения в родную деревню Пишля в 1907 году, Шариф Камал прилагает много усилий для упорядочения преподавания в местной школе, оказывает педагогическую и методическую помощь учителям соседних школ[8]. На определенное время наступает пауза в его литературной деятельности, которая прерывается уже в 1909 году с выходом рассказа «Пробуждение» (тат. Уяну) в оренбургском журнале «Шура».

Переезд с семьей в Оренбург в 1910 году превращает Шарифа Камала в профессионального литератора. Он оказывается в этом городе по приглашению Фатиха Карими и Закира Рамиева, возлагавших большие надежды на писательский талант Шарифа Камала[12]. Он работает счетоводом и корректором в редакциях журнала «Шура» и газеты «Вакыт», одновременно продолжает регулярно писать новеллы, фельетоны и рассказы. В 1914 году газета «Вакыт» издает его сборник рассказов, объединенных под названием «Группа рассказов» (тат. «Хикәяләр төркеме»). Через год выходит повесть «Акчарлаклар» и пьеса «Хаджи эфенди женится» (тат. «Хаҗи әфәнде өйләнә»).

В конце января 1918 года газета «Вакыт» и журнал «Шура» закрываются, а типография и бумага конфисковываются местными большевистскими властями в Оренбурге[13]. Чуть позднее закрывается газета «Яңа вакыт» (Новое время), которая издавалась с 1 ноября 1917 года «Торговым домом З.Даминова и М.Галяутдинова»[14]. В этой газете, задуманной в качестве альтернативе закрывающегося «Вакыт», Шариф Камал, наряду с Фатихом Карими, участвует в качестве постоянного автора и редактора.

В ноябре 1919 года Шариф Камал вступает в партию большевиков. В годы революции и вплоть до 1925 года он живет в Оренбурге и ведет обширную общественную деятельность. За этот период он успевает стать журналистом, сотрудником, ответственным редактором местных газет «Яңа вакыт» (Новое Время), «Эшчеләр дөньясы» (Мир рабочих), «Кызыл Йолдыз» (Красная Звезда), «Сабан» (Плуг), «Юл» (Путь).

В 1919—1920 годах работает заведующим татарской библиотеки имени Исмаила Гаспринского. Вскоре Шариф Камал становится преподавателем Татарского института народного образования (ТИНО), созданного на основе бывшего медресе «Хусаиния». ТИНО становится своеобразным центром татарской научной и образовательной жизни региона. Здесь собираются такие деятели, как Нургали НадеевФатих КаримиСунгатулла Бикбулатов и другие[4]. Среди студентов ТИНО оказывается и Муса Джалиль.

Летом 1921 года Шариф Камал участвует в создании сельскохозяйственной коммуны в деревне Нижние Чебеньки современного Сакмарского района Оренбургской области. Писатель переезжает туда вместе с семьей и несколько лет живет в селе, работает в коммуне, участвует в организационных процессах[15]. История создания и жизни коммуны положена в основу сюжета известного романа Шарифа Камала «Когда рождается прекрасное», вышедшего в 1937 г. Для сбора дополнительных материалов по истории коммуны он возвращается в эти края 1936 году[16].

Опыт организаторской работы Ш. Камала находит применение в педагогической сфере: с 13 марта 1923 года он работает заведующим детского дома №18, а после его объединения с другими учреждениями с 1 октября того же года назначается директором татарской школы имени Ильича в Оренбурге[4].

Постепенно возобновляется творческая деятельность писателя. С января 1924 года в Оренбурге начинается выпуск газеты «Юл» (Путь) — органа Казахстанского крайкома РКП(б)[17]. Шариф Камал становится активным автором газеты, редактором которой был его ученик Загид Шарки[18]. 6 августа 1924 года газета начинает выходить под названием «Сабан» (Плуг).Через год обязанности ответственного редактора газеты переходят на Ш.Камала. Здесь он работает до самого закрытия издания в 1925 году[4].

Наконец, в 1925 году по приглашению Татарского обкома РКП (б), Шариф Камал со своей семьей переезжает в Казань и назначается заведующим партийного отдела в газете «Кызыл Татарстан».В Казани начинается новый, бурный период его творчества. Уже в 1926 году издается его первый роман «На заре» (тат. «Таң атканда»)[19], а в татарском театре ставится спектакль «Хаджи эфенди женится».

Творческая деятельность писателя шла параллельно со службой в различных учреждениях и общественной работой. После ухода из газеты, он трудится ученым секретарем Дома татарской культуры (1927—1928), далее назначается инспектором Главлита при Наркомпросе ТАССР (1928—1932), заведующим литературной частью Татарского Академического театра (1933—1935).

В 1929 году участвует в экскурсии татарских писателей и деятелей культуры в южных областях СССР: в составе группы посещает АстраханьМахачкалуБакуТбилисиХарьковЯлту. 15 сентября 1929 года встречается с М. Горьким. Спустя 5 лет вновь встречается с Горьким во время Первого Всесоюзного съезда советских писателей.

С 1935 года Шариф Камал вел жизнь профессионального писателя. В 1937 году закончил роман «Когда рождается прекрасное» (тат. «Матур туганда»), ставший одним из важнейших произведений социалистического реализма в татарской литературе.

В марте 1940 года отмечался 30-летний юбилей творческой деятельности Ш. Камала. Писатель стал депутатом Казанского городского Совета, 26 марта 1940 года получил звание заслуженного деятеля искусств ТАССР. В том же году награждается Орденом Ленина.

22 декабря 1942 года Шариф Камал умирает в своей квартире в Казани после недолгой болезни.

 


Язучылар

Туган көннәр