Гыйззәт Таҗи

Ләкин аңа мәдрәсәне тәмамларга туры килми. Әтисе үлеп китеп, гаиләдә ир затыннан иң өлкәне булып калган Таҗи, 1910 елда укуын ташлап, хезмәткә яллана. Башта Глушерма, Бондюг, Воткинск якларында җир казу, утын кисү, таш вату, йөк төяү кебек сезонлы эшләрдә йөри, аннары 1913 елда Ижевск шәһәрендәге корал заводына урнашып, алты ел шунда эшли.

1917 елның җәендә егерме ике яшьлек Таҗины Ижевск шәһәрендә оешкан һәвәскәр театр труппасына суфлер итеп чакыралар. Тора-бара, суфлерлык эшеннән тыш, аңа спектакльләрдә рольләр дә тапшыра башлыйлар. Театр сәнгате, артистлык һөнәре эшче егетнең күңеленә хуш килә. Кызыл Армиядә хезмәт иткән чагында (1919—1920) ул инде үзе драмтүгәрәк оештырып, гаскәри частьларда спектакльләр куеп йөри. Ниһаять, аны Идел аръягы хәрби округының Политуправлениесе каршында Самара шәһәрендә ачылган татар драма студиясенә укырга җибәрәләр. Студиядә укуның Т. Гыйззәткә актерлык һөнәрен камилләштерүдә генә түгел, гомуми белем дәрәҗәсен күтәрүдә дә ярдәме зур була. Ул шунда рус, Европа театр сәнгате тарихы һәм әдәбияты белән якыннан таныша.

Студияне тәмамлагач, Т. Гыйззәт бер ел чамасы үзенең остазы Кәрим Тинчурин җитәкчелегендәге театр труппасы составында Оренбургта эшли. 1921 елгы ачлык вакытында труппа таралгач, Урта Азиянең мәгариф учреждениеләрендә, аннары, Казанга килеп, Татар дәүләт театрында хезмәт итә. 1923—1925 елларда Ульяновск шәһәренең Татар клубында артист һәм режиссер, 1925—1929 елларда Алабуга һәм Мәскәү татар театрларында артист, режиссер һәм башка хезмәт вазифалары башкарганнан соң, 1929 елның көзендә ул яңадан Казанга кайта һәм, шунда бөтенләйгә төпләнеп калып, 1950 елга кадәр Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында артист һәм бер үк вакытта — утызынчы еллар уртасыннан башлап— театрның художество советы члены булып эшли. Бөек Ватан сугышы чорында (1942—1944 елларда) Т. Гыйззәт Татарстан Язучылар союзының җаваплы секретаре вазифаларын башкара.

Чирек гасыр буе театрда актер булып эшләү дәверендә Т. Гыйззәт, рус пәм дөнья әдәбияты классикасы, совет һәм татар драматурглары, шул Җөмләдән үзенең дә әсәрләре буенча куелган спектакльләрдә катнашып, Дистәләрчә истә калырдай, оригиналь сәхнә образлары иҗат итә.

Шулай да ул, иҗади шәхес буларак, татар театр сәнгате тарихында ЙҢ беренче чиратта үзенең әдәби хезмәтләре — сәхнә әсәрләре белән данлыклы.
Т. Гыйззәтнең үзен драматург итеп таныткан тәүге әсәре — «Талир тәңкә» исемле драмасы 1922 елда языла. Революция алды татар авылы тормышының социаль күренешләрен үзәккә алып, киеренке драматик конфликт нигезендә крестьян образларын гәүдәләндергән бу пьеса 1923 елның мартында Татар дәүләт театры сәхнәсендә куела һәм тамашачылар тарафыннан яратып кабул ителә. Соңыннан, утызынчы елларда, автор, әсәр өстендә эшләвен дәвам итеп, аның сюжет сызыкларын драматик яктан тагын да кискенләштерә төшә, пьесага яңа образлар, яңа вакыйгалар кертә, әсәрнең исемен дә үзгәртә — ул «Чаткылар» дип атала башлый. Шушы исем беләв драма 1934 елдан башлап илдәге бөтен татар театрларын гизеп чыга һәм бүгенгә кадәр сәхнәдән төшми уйнала килә.

Беренче әсәренең шулай уңыш казануы яшь драматургка иҗади дәрт өсти. 1923 елда ук ул тарихи темага — «Каһәрле мөһер» һәм 1925 елда крепостной крестьяннарның унсигезенче йөздәге азатлык көрәшенә багышланган «Наемщик» исемле пьесаларын яза. «Наемщик»ны автор 1928 елда шулай ук үзгәртеп эшли. Салих Сәйдәшевнең гүзәл музыкасы белән сәхнәгә куелган бу вариант һәр ике авторга да зур популярлык китерә.

Т. Гыйззәтнең язучылык каләме чорның актуаль проблемаларына, җәмгыятьтәге, бигрәк тә крестьян халкы арасындагы социаль үзгәрешләргә үтә сизгер булуы белән характерлы. Егерменче _еллар ахырында һәм утызынчы елларның беренче яртысында ул авылда социалистик мөнәсәбәтләр урнаштыру, яңа кеше формалашу процессын тасвирлаган өч-дүрт пәрдәле агитацион пьесаларын иҗат итә («Ил үскәндә», 1929; «Көрәш», 1931; «Акташ вакыйгасы», 1932; «Ударник Мохтар», 1932; «Җиңү бәйрәме», 1933; «Фамилиясез тимерче», 1933 һ. б.). Бу пьесалар үз вакытында авыл сәхнәләрендә, колхоз-совхоз театрларында еш куелып, үзләренең мөһим тәрбияви рольләрен үтиләр. Авылдагы социаль үзгәрешләрне сәнгатьчә чаралар беләв тирәнрәк, тормышчанрак яктырту юнәлешендә драматург әсәрдән әсәргә осталыгын үстерә бара. «Мактаулы заман» (1935) комедиясе—аның бу темага язылган әсәрләреннән иң уңышлысы. Монда автор шәхси мәнфәгатьләр урынына гомуми максатлар белән яши башлаган колхозчы крестьяннарның реалистик образларын тудыруга ирешә.

Шушы ук елларда драматург гражданнар сугышы чорында авыл хезмәт халкының ак бандаларга каршы көрәшен җанлы, ышандырырлык картиналарда тасвирланган «Бишбүләк» драмасын яза. Салих Сәйдәшевнең музыкаль номерлары белән баетылган бу әсәр дә Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә озак еллар буе (премьерасы 1938 елда була) зур уңыш белән бара һәм әдәби тәнкыйтьтә татар драматургиясенең бер казанышы итеп бәяләнә.

«Бишбүләк»тән соң Т. Гыйззәт, авыл халкы тормышына бәйле тарихи революцион темага кабат кайтып, тирән реализм белән сугарылган күренекле әсәрләрен — «Ялкын» (икенче исеме «Фәрхиназ», 1939) һәм «Ташкырнар» (1941) драмаларын иҗат итә. Болар, әүвәлрәк язылган «Наемщик», «Чаткылар» һәм «Ташкыннар»ның соңыннан трилогия итеп үзгәртелгән кисәкләре («Шомлы көннәр», 1941; «Даулы көннәр», 1942; «Данлы көннәр», 1951) белән бергә, татар крестьянының крепостнойлык заманыннан алып социалистик революция чорына кадәр узган озын, катлаулы юлын, көрәшев һәм сыйнфый аңы үсешен җанлы картиналарда күз алдына китереп бастыралар.
Таҗи Гыйззәт иҗатында совет патриотизмы темасы шулай ук үзәк урыннарның берсен били. «Таймасовлар» (икенче исеме «Патриотлар», 1941), «Төнге сигнал» (1941), «Изге әманәт» (1945), «Чын мәхәббәт» (1946) драмаларында автор совет халкының сугыш кырындагы һәм хезмәт фронтындагы батырлыгына, фидакярлегенә дан җырлый, бу сыйфатларның әхлакый нигезләрен ачып бирергә омтыла. Әхлак проблемалары сугыштан соң язылган «Үрнәк адымнар» (1954), «Алсу таң» (икенче исеме «Мин-минлек корбаны», 1950), «Бердәнбер бала» (1953) кебек әсәрләрнең дә идея эчтәлеген тәшкил итә.

Т. Гыйззәт — татар театр сәнгатендәге беренче музыкаль комедия «Башмагым» либреттосының авторы. Бу әсәр Казан театрларында гына да ярты меңнән артык мәртәбә уйнала, аны шулай ук Свердловск, Киев, Харьков, Улан удэ, Ташкент, Сәмәрканд кебек башка шәһәр тамашачылары да яратып кабул итә.

Т. Гыйззәт бай әдәби мирас калдырган язучы. Үз гомерендә ул дүрт дистәгә якын сәхнә әсәре яза, шуның өстенә, аның тәрҗемәләре (С. Михалков. «Кызыл галстук», «Көтүче Михас»; А. Корнейчук. «Балан бакчасында» һ. б.) һәм театр тарихына, аерым сәхнә эшлеклеләре иҗатына багышлап язган тәнкыйть, публицистик мәкаләләре дә бар.
Соңгы көннәренә кадәр Т. Гыйззәт (ул 1955 елның 7 мартында Казанда вафат булды) иҗат дәрте белән һәм җәмәгать эшләренә актив катнашып яши. 1937—1950 елларда драматург Татарстан Язучылар союзы идарәсе члены була. Озак еллар союзның драматурглар секциясенә җитәкчелек итә, «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналы редколлегиясендә, Татарстанның Сәнгать эшләре идарәсе составында член булып тора. Совет хөкүмәте аның фидакяр хезмәтен югары бәяли: ул ике тапкыр (1939, 1950) «Почет Билгесе» ордены белән бүләкләнә. 1939 елда аңа Татарстан АССР-ның атказанган сәнгать эшлеклесе, ә 1940 елда РСФСРның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемнәр бирелә.

Т. Гыйззәт—1942 елның апреленнән КПСС члены, 1934 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.

Тази Гиззат родился (3) 15 сентября 1895 года в деревне Варзи-Омга Агрызского района Республики Татарстан в крестьянской семье. В тяжелые предреволюционные годы работал батраком у богатых помещиков и на Боткинских заводах в Вятской губернии.

В 1912—1918 годах работал на оружейном заводе в Ижевске, откуда и ушёл в Красную Армию, где прослужил 3 года. Во время службы в армии он впервые раскрыл свой творческий дар.

Знакомство с известным драматургом, театральным деятелем и режиссёром Каримом Тинчуриным также сыграло важную роль в жизни Т. Гиззата. Именно К. Тинчурин помог устроиться Гиззату в театральную студию режиссёра Зайни Султанова в Самаре.

Уехав из Самары, Гиззат работал в Оренбургском татарском драматическом театре, под руководством Ильяса Кудашева-Ашказарского — одного из основоположников татарского театрального искусства.

Т. Гиззат также работал в Елабужском и Московском татарских театрах, академическом театре им. Г. Камала, на этой сцене были поставлены и его первые пьесы. Постепенно у Тази Гиззата проявляется тяга к драматургии. Будучи выходцем из крестьянской семьи, Тази Гиззат хорошо знал жизнь татарского крестьянства и рабочего класса, также он был хорошим знатоком фольклора. Всё это, а также дружба с корифеями татарского театра К. Тинчуриным, И. Кудашевым-Ашказарским, 3. Султановым повлияло на профессиональный облик первых пьес Тази Гиззата, на их высокое мастерство.

1942—1944 работал ответственным секретарем Союза писателей Татарстана^[1]. Член КПСС с 1942 года^[2].

Одна из самых известных пьес Гиззата драма «Наемщик» (1925), премьера которой состоялась в декабре 1928 года. Режиссёр спектакля С. Валеев-Сульва^[3], музыку к драме написал известный композитор Салих Сайдашев. Вместе с композитором Джаудатом Файзи Гиззат создает первую татарскую музыкальную комедию «Башмачки»^[1] (1953).

Всего Т. Гиззат создал 37 пьес среди которых

• «Потоки» (1937)
• «Искры» (1934)
• «Бишбулек» (1938)
• «Священное поручение» (1946)
• «Жертва эгоизма» (1950) и другие.

Также Тази Гиззат плодотворно занимался переводами на татарский язык пьесы С. В. Михалкова и А. Е. Корнейчука.

Тази Калимуллович Гиззат умер 7 мая 1955 года в Казани.